تنبیه پس از تشویق، ابزار بسیار مهمی برای تربیت به شمار می‎رود. قبل از هر چیز توجه داشته باشید که در امر تربیت و پرورش، تنبیه کردن یک ضرورت انکارپذیر است و هرگز گمان نکنید که تنبیه کردن، یک رفتار اشتباه و غیراصولی است. بدون هیچ تردیدی، تربیتی که صرفاً براساس تشویق و پاداش شکل بگیرد، موفق نیست و حتی زمینه‎ساز یک سری ناهنجاری‎های رفتاری می‎شود. اما تنبیه چیست و چگونه باید آن را به کار گرفت؟ تنبیه در لغت به معنای آگاهی دادن و آگاه ساختن است و به مجموع رفتارهایی اطلاق می‎شود که بدون آنکه به سلامت و بهداشت روانی فرد(کودک) کوچکترین لطمه و آسیبی بزند، او را متوجه زشتی عمل خود می‎کند و مانع از تکرار خطا می‎شود. بنابراین روشن است که رفتارهایی همچون کتک زدن‎های شدید و تحقیر و توهین و ناسزا، به هیچ عنوان صحیح نیست و از آن طرف، جریمه‎هایی که از بازدارندگی لازم برخوردار نیست نیز، تنبیه درستی نمی‎تواند باشد. متأسفانه غالب افراد به واسطه عدم آگاهی یا غفلت از بایدها و نبایدهای تنبیه، دچار افراط و تفریط می‎شوند که هر کدام آسیب‎هایی به دنبال دارد. ما با توجه به ضرورت تنبیه، به ده نکته مهم در این‎باره اشاره می‎کنیم که رعایت آن تربیت را در مسیر صحیح خود هدایت می‎کند.

۱-غلبه تشویق بر تنبیه:

دقت کنید اگرچه تشویق و تنبیه هر دو لازمه‎ی تربیت است اما هرگز نباید آن را مساوی به کار برد. بلکه اساس کار بر تشویق کردن و پاداش دادن است. شما می‎توانید و بلکه بهتر است همه‎ی کارهای خوب فرزندتان را تشویق کنید و سخاوت به خرج دهید اما در تنبیه کردن باید خست به خرج بدهید و صرفاً در زمانی که ضرورت فراوان پیدا می‎کند فرزندتان را تنبیه کنید. در واقع هر چقدر برای تشویق کردن کودک باید به دنبال بهانه بود، به همان اندازه برای تنبیه نکردنش باید به دنبال توجیهی باشید. اگر دقت کنید در تربیت قرآنی تشویق غلبه بر تنبیه دارد. خداوند برای انجام هر کار خوبی برای انسان ده حسنه و برای هر خطایی یک سیئه می‎نویسد. خداوند به نیت کار خوب پاداش می‎دهد اما از نیت کار بد (تا زمانی که عملی نشده) می‎گذرد. بنابراین یادتان باشد که بنای کار تشویق کردن است نه تنبیه.

۲-صرفاً خطاهای عمدی را تنبیه کنید.

یک نکته بسیار اصولی و مهم این است که باید رفتارهای اشتباه کودک را تفکیک کنید که آیا این خطا، عمدی بود یا سهوی. مراقب باشید هرگز خطاهایی را که کودک در انجام آن تعمدی نداشته و سهواً مرتکب آن شده را تنبیه نکنید. متأسفانه اگر دقت کنید می‎بینید که ما کمتر به این نکته توجه داریم و خطاهای سهوی را نیز مستوجب تنبیه می‎دانیم. مثلاً تصور کنید کودکی می‎خواهد سینی چایی را از آشپزخانه به اتاق ببرد. مادر می‎گوید نه. نمی‎تونی. ممکنه از دستت بیفته. کودک با اصرار اعلام می‎کند که می‎تونم و مواظبم و سینی را به دست می‎گیرد و می‎برد و لحظاتی بعد هنگام راه رفتن، سینی کج می‎شود و فنجان چای سُر می‎خورد و به زمین می‎افتد. با اینکه این رفتار کاملاً سهوی بوده و کودک عمدی در انداختن فنجان نداشته اما مادر با لحنی تند و پرخاشگرانه می‎گوید: نگفتم نمی‎تونی؟ حالا راحت شدی؟ همینو می‎خواستی؟ عجب بچه لجبازی هستی؟ برو توی اتاقت. در صورتیکه اینجا صرفاً مادر باید چهره در هم بکشد، خود را ناراحت نشان دهد و مشغول تمیز کردن کف اتاق شود اما کودک را نباید سرزنش کند. از این پس هرگاه خواستید کودک را تنبیه کنید لحظه‎ای تأمل کنید که آیا سهوی بود یا عمدی؟ اگر سهوی بود، به هیچ مشکلی تنبیه نکنید.

۳-داد زدن، تحقیر و توهین ممنوع:

متأسفانه از آنجا که ما معمولاً از رفتار زشت کودکمان ناراحت می‎شویم نمی‎توانیم خود را کنترل کنیم و بلافاصله با فریاد و توهین، او را مؤاخذه می‎کنیم. در صورتیکه اینها هرگز، رفتارهای درستی برای آگاه کردن کودک نیست. به عنوان یک اصل این را به خاطر بسپارید که: با فحش و ناسزا هیچ کاری اصلاح نمی‎شود. بگذارید مثالی بزنیم: تصور کنید شما وارد خانه می‎شوید و می‎بینید کودک‎تان که در خانه بوده است، پرده‎ها را از جا کنده است، تمام دیوارها را با مدادرنگی نقاشی کرده است، برادر کوچکش را گاز گرفته است و خمیر دندان‎ها را به دیوار مالیده است. شما ناراحت می‎شوید و تصمیم دارید او را تنبیه کنید. بسیار خوب حتماً این کار را بکنید. ولی چرا فریاد می‎زنید و چرا او را احمق و نفهم خطاب می‎کنید؟! یادمان باشد در فحش هرگز اثر تربیتی نیست و اینجا ما صرفاً مشغول خالی کردن خشم و ناراحتی خود هستیم.

۴-تنبیه یعنی محروم‎سازی:

بهترین و مؤثرترین تنبیه، در کارهای خطایی که کودک در آن تعمد و اصرار داشته است، این است که او را محروم سازید. برای سنین پائین‎تر، شما می‎توانید او را از توجه خود محروم سازید و دقایقی به او بی‎اعتنایی کنید. به او نگاه نکنید و پاسخش را ندهید. در سنین بالاتر می‎توانید او را از آنچه مورد علاقه‎اش است محروم کنید. مثلاً اگر به تماشای تلویزیون، بازی کامپیوتری علاقه‎مند است، به او بگوئید که اجازه ندارد از آنها استفاده کند. باید دقت کنید که او به چه موضوعاتی  علاقه‎مند است تا همان‎ها را ابزار تنبیه و تحریم قرار دهید. یادتان باشد هیچ لزومی ندارد برای محروم‎سازی او، فریاد بزنید. شما می‎توانید در نهایت آرامش، به او اعلام کنید که به واسطه این رفتار بدی که داشتی از فلان چیز محروم هستی.

۵-قاطعیت همراه با ملایمت (کوتاه نیایید):

غالباً محروم‎سازی پایان کار نیست. چرا که پس از مدتی او شروع به اصرار و التماس می‎کند که به محرومیت‎اش پایان دهید. حتی برخی بچه‎ها قشقرق به پا می‎کنند و می‎خواهند با داد و فریاد و کوبیدن در، شما را وادار کنند که کوتاه بیائید. اگر با چنین مشکلی مواجه هستید، متأسفانه باید بگوئیم تقصیر خودتان بوده است. شما گاهی او را تحریم کرده‎اید و با اصرار او، کوتاه آمده‎اید. کودک آموخته است که می‎تواند با رفتارهای ناهنجارش، شما را وادار به تسلیم کند.باید یاد بگیرید تحت هیچ شرایطی کوتاه نیایید. چند باری خیلی اذیت می‎شوید ولی اگر در مجازاتی که در نظر گرفته‎اید قاطع باشید کودک می‎آموزد که شما اهل معامله نیستید. منتها باز هم تکرار می‎کنم که این قاطعیت، نباید با عصبانیت باشد. قاطع اما ملایم بگوئید: اجازه نداری عزیزم.

۶-راه بازگشت بگذارید:

همیشه برای کودک خود راه بازگشت قرار دهید. او باید احساس کند که می‎تواند گذشته خود را جبران کند. دقت کنید که اگر ما هم سخت‎ترین خطاها و بزرگترین گناهان را مرتکب بشویم، خداوند راه بازگشت، توبه و جبران قرار داده است. وقتی کودک‎تان را از چیزی محروم می‎کنید بلافاصله اعلام کنید  «تا زمانی که …» مثلاً تا زمانی که اتاقت را مرتب نکرده‎ای نمی‎توانی تلویزیون تماشا کنی.

۷-هرگز کودک را تهدید نکنید:

یکی از خطاهای رفتاری ما در امر تربیت این است که کودک را تهدید کنیم. تهدید کردن به این معناست که به او وعده مجازات می‎دهیم. مثلاً می‎گوییم: بگذار بابات بیاد، بهش می‎گم چکار کردی! فردا میام مدرسه به معلمت می‎گم. یا اینکه گاهی مادر، تلفنی به پدر می‎گوید که فرزندشان چه کار کرده است و پدر هم تلفنی به فرزندش می‎گوید: مگر خونه نیام. شب که بیام خونه می‎کشمت!!
فرزند را تهدید نکنید. اگر لازم است او را تنبیه کنید. همین الان. کودکانی که تهدید می‎شوند با احساس ترس و ناامنی بزرگ می‎شوند و معمولاً زمینه دروغگویی در آنان زیاد می‎شود.

۸-تنبیه باید در خلوت و متناسب با جرم باشد.

مراقب باشید کودک‎تان را در حضور دیگران تنبیه نکنید. وقتی کودک را در حضور فامیل یا همبازی‎هایش دعوا یا تنبیه می‎کنید، او به شدّت تحقیر می‎شود و به شخصیت‎اش لطمه می‎خورد. تنبیه در جمع، کودک را لجباز و کینه‎توز می‎کند و درصدد انتقام و تلافی برمی‎آید. اگر کودک‎تان در جمع خطا کرد، رفتار او را تحمل کنید تا بعداً در خانه و خلوت به حسابش رسیدگی کنید. ضمن اینکه همین تنبیه باید با اندازه جرم او تناسب داشته باشد. متأسفانه گاهی تنبیه و تحریم بسیار بزرگتر و بیشتر از جرم است. قبل از صدور حکم، دقت کنید که آیا این جریمه با جرم تناسب دارد و به اندازه کافی عادلانه است.

۹-قهرهای طولانی ممنوع:

اگرچه گفتیم که یکی از راه‎های محروم‎سازی، کم‎توجهی و بی‎اعتنایی است اما دقت داشته باشید که این قهر، هرگز نباید طولانی شود. در مورد کودکان خردسال، از آنجا که آنها معمولاً طاقت این کم‎توجهی و قهر را ندارند، برای عذرخواهی به جبران و آشتی زود اقدام می‎کنند و همه چیز ختم به خیر می‎شود. اما ممکن است در مورد نوجوانان و یا جوانان، به خاطر غروری که دارند این قهر منجر به آشتی سریع نشود. قهرهای طولانی، منجر به کینه‎های شدید می‎شود و تبعات منفی فراوانی دارد. بنابراین مراقب باشید قهر کردن به عنوان ابزار تربیتی تکرار نشود و زمان آن از چند دقیقه یا ساعت (برای کودکان) و یکی دو روز (برای نوجوانان و جوانان) تجاوز نکند.

۱۰-تنبیه کنید ولی دوستش داشته باشید:

یکی دیگر از رفتارهای غلط در تنبیه، این است که او را از عشق و مادری و پدری خود محروم کنیم. مثلاً به او بگوئیم دیگه دوستت ندارم. دیگه به من مامان نگی‎ها، دیگه بابات نیستم. در حالیکه کودک باید باور کند که در هر شرایطی فرزند مورد علاقه ماست و دوستش داریم و صرفاً از این رفتارش ناراحت و رنجیده‎خاطر هستیم. برای همین تنبیه می‎تواند بگوئید: دخترم(عزیزم) چون خواهرتو اذیت کردی امروز اجازه نداری خانه مادربزرگ بروی.